Zespół jelita drażliwego – wszystko, co warto o nim wiedzieć

Od kilku lat zauważam, że w moim gabinecie dietetycznym pojawia się coraz więcej osób, które przychodzą z diagnozą zespół jelita drażliwego (ZJD, inaczej IBS od angielskich słów irritable bowel syndrom). Z jednej strony wynika to z większej świadomości moich podopiecznych i dostępności do informacji, z drugiej wskazuje na zwiększającą się częstość występowania choroby, która ma ogromny wpływ na jakość życia.

Wyobraź sobie, że każdą podróż planujesz w oparciu o to, gdzie po drodze będą toalety, nie wychodzisz z domu bez chusteczek higienicznych (mogą się przydać w razie biegunki), a wizyt w restauracji unikasz jak ognia, bo nigdy nie wiesz, jak na nowe dania zareaguje Twój układ pokarmowy. Czujesz się skrępowana(y) w sytuacjach intymnych, bo wzdęcia i gazy są Twoją codziennością, a ból brzucha odbiera Ci radość z wakacji.

Tak właśnie wygląda życie z zespołem jelita drażliwego. Niestety często niekompletna diagnostyka pozostawia pacjentów z większą ilością znaków zapytania niż odpowiedzi i sprawia, że ich sytuacja nie zmienia się często latami.

Co to jest zespół jelita drażliwego?

Zespół jelita drażliwego to przewlekła, nawracająca choroba czynnościowa przewodu pokarmowego. Określenie czynnościowa oznacza, że nie ma anomalii w budowie narządów układu pokarmowego, zaburzeniu ulega jedynie (i aż!) ich działanie. Choroba nie niesie ze sobą poważnych konsekwencji zdrowotnych, choć bardzo negatywnie oddziałuje na jakość życia.

Jej długoletni wpływ na funkcjonowanie człowieka porównuje się nawet z innymi chorobami przewlekłymi, takimi jak cukrzyca i zapalenie wątroby. To uświadamia, jak ogromną rolę odgrywa zespół jelita drażliwego w codzienności osób chorych. Tu nie wystarczy proste stwierdzenie „proszę się mniej stresować”, IBS to znacznie poważniejsze i złożone zagadnienie. Zespół jelita drażliwego to także najczęstsza przyczyna wizyt u gastrologa.

Objawy zespołu jelita drażliwego

Charakterystycznym objawem ZJD jest nawracający ból brzucha połączony ze zmianą w częstości wypróżnień i/lub zmianą konsystencji stolca. Do innych symptomów należą:

•  wzdęcia (wiążące się często ze znacznym powiększeniem obwodu brzucha),
• gazy,
• uciążliwe przelewanie i kruczenie w jelitach,
• zgaga,
• cofanie się treści pokarmowej z żołądka do przełyku,
• trudny do opisania dyskomfort w przewodzie pokarmowym.

IBS, w zależności od dominującego objawu dzieli się obecnie na 4 podtypy:

• IBS-C z dominującymi zaparciami,
• IBS-D z dominującą biegunką,
• IBS-M z mieszanymi objawami,
• INS-U tu zalicza się pozostałe przypadki, których nie można objąć w powyższej klasyfikacji.

Z mojego doświadczenia wynika jednak, że to umowna klasyfikacja i nie można nadać pacjentowi jednej etykietki, bo zespół jelita drażliwego zmienia się, często nawet w krótkim przedziale czasu. Początek tygodnia może wiązać się z zaparciami, a koniec z biegunkami – tu nie ma reguły.

Bristolska skala stolca

Klasyfikacja na podtypy zespołu jelita drażliwego związana jest z tzw. bristolską skalą uformowania stolca, która moim podopiecznym pozwala na wnikliwą obserwację objawów. Choć pierwsze zetknięcie ze skalą nie należy do najłatwiejszych, to warto temat wypróżnienia stopniowo oswajać. Choć kulturowo mówienie o „kupie” jest wstydliwe, to trzeba pamiętać, że to cielesny proces jak każdy inny. Swobodne opisywanie objawów bardzo pomaga także w diagnostyce i ustaleniu dalszego postępowania, które ma szansę przynieść ulgę.

Opis stolca na bazie skali bristolskiej:

·         typ 1: oddzielne, twarde bryłki podobne do orzechów;

·         typ 2: uformowane w kształcie kiełbasy posklejane bryłki;

·         typ 3: uformowane w kształcę kiełbasy spękane na powierzchni;

·         typ 4: uformowane w kształcie kiełbaski lub węża (czasem określane, jako ołówkowate), gładki, miękki;

·         typ 5: miękkie, obłe kawałki o gładkich krawędziach;

·         typ 6: kłaczkowate drobiny o nieregularnych krawędziach, maziste;

·         typ 7: stolec wodnisty, bez stałych elementów, całkowicie płynny.

·         IBS-D (biegunkowy) rozpoznaje się, gdy powyżej 25% wypróżnień ma uformowanie 6-7, a mniej niż 25% 1-2.

·         IBS-C (zaparciowy) rozpoznaje się, gdy powyżej 25% wypróżnień ma uformowanie 1-2, a mniej niż 25% 6-7.

·         IBS-M rozpoznaje się, gdy powyżej 25% wypróżnień ma uformowanie 6-7 i jednocześnie powyżej 25% ma uformowanie 1-2.

Rozpoznanie zespołu jelita drażliwego

Jeśli cierpisz na zespół jelita drażliwego to wiedz, że ta przypadłość występuje na świecie z dużą częstotliwość. Według danych dotyczy ona aż 9-23% ogólnoświatowej populacji (ze średnią wynoszącą 11%). Kobiety są od 2-4 razy bardziej narażone na rozwój nieprzyjemnych objawów, choć w praktyce obserwuję, że problem coraz częściej dotyka także mężczyzn. Niestety trudniej jest im mówić o krępujących objawach i dlatego później zgłaszają się po pomoc.

Zespół jelita drażliwego to choroba ludzi młodych, połowa pacjentów zgłasza pierwsze objawy przed 35 rokiem życia. Nie bez znaczenia jest tu także obciążenie genetyczne. Rodzinne występowanie IBS potwierdza udział czynnika genetycznego. Szczególnie widoczne jest to na przykładzie bliźniąt. Pamiętaj jednak, że zespół jelita drażliwego to dość tajemnicze schorzenie, którego przyczyny bywają zróżnicowane i tak naprawdę nie są do końca poznane. Dlatego nie można z pewnością stwierdzić, że jeśli brat bliźniak ma IBS to jego siostra również zachoruje.

IBS często bywa powiązany z innymi dolegliwościami takimi jak:

• zaburzenia lękowe,
• nadreaktywny pęcherz moczowy,
• migreny.

W świetle obecnej wiedzy, która wskazuje, że jelita są niezwykle ważne w utrzymaniu dobrostanu nie tylko ciała, ale i psychiki warto przyjrzeć się zespołowi jelita drażliwego holistycznie, nie tylko pod kątem objawów, ale też ogólnej kondycji uwzględniającej sposób odżywiania się, sen, nastrój, aktywność fizyczną, stan mikrobioty jelitowej. Dlatego w terapii IBS najskuteczniejsze okazuje się połączenie wielotorowego działania specjalistów z różnych dziedzin: medycyny, psychologii, dietetyki.

Kryteria rzymskie IV

Rozpoznanie IBS nie jest łatwe i wymaga uważności lekarza oraz odpowiedniej diagnostyki. Najważniejszymi kryteriami, jakie bierze się pod uwagę są tzw. kryteria rzymskie IV, zgodnie z którymi zespół jelita drażliwego występuje, gdy ból brzucha nawraca przez minimum jeden dzień w tygodniu przez ostatnie trzy miesiące. Bólowi brzucha muszą towarzyszyć co najmniej dwie z poniższych cech. Ból jest związany z:

• defekacją,
• zmianą częstości wypróżnień,
• zmianą konsystencji stolca.

Niestety wielu moich podopiecznych spotyka się z bagatelizowaniem objawów i tłumaczeniem ich wyłącznie stresem. Wzrost napięcia psychicznego jest ważny w rozwoju IBS, ale równie ważne jest wykluczenie innych, stosunkowo łatwych w diagnostyce dolegliwości. Objawy zespołu jelita drażliwego są niespecyficzne i mogą być związane także z poważnymi chorobami np. stanami zapalnymi jelit. Dlatego zrozumienie, cierpliwość i uwaga na linii pacjent – lekarz to warunki konieczne, by dostrzec całościowy obraz choroby.

Badania ważne w diagnostyce IBS

IBS diagnozuje się na podstawie wykluczenia, bo nie ma testu diagnostycznego, który jednoznacznie potwierdzałby chorobę. To stwarza dodatkową trudność. W diagnostyce zespołu jelita drażliwego warto wykonać:

• podstawowe badania laboratoryjne krwi,
• USG jamy brzusznej,
• test oddechowy w kierunku SIBO (zespół rozrostu bakteryjnego),
• OB. i CRP (wskaźniki stanu zapalnego),
• TSH (ocena pracy tarczycy),
• badania w kierunku celiakii,
• badania kału na krew utajoną,
• badanie kału mikrobiologiczne i pod kątem pasożytów,
• oznaczenia kalprotektyny w kale (marker stanu zapalnego w jelicie).

O docelowej liście badań decyduje lekarz prowadzący, ale warto wiedzieć, w którym kierunku „iść”. Ostatnim badaniem, które można wykonać w przypadku nasilenia niepokojących objawów jest kolonoskopia.

Niektóre symptomy mogą sugerować występowanie innego niż IBS schorzenia. Do objawów alarmujących należy:

• utrzymująca się, niewyjaśniona niedokrwistość,
• chudnięcie bez wyraźnej przyczyny,
• objawy nasilające się w nocy,
• krew w stolcu.

Pamiętaj, że otwarta, nieskrępowana wymiana informacji z lekarzem czy dietetykiem zwiększa szansę na podstawienie właściwej diagnozy i skraca oczekiwanie na leczenie poprawiające jakość życia. Nie miej jednak skrupułów, by szukać lekarza, który ma czas by cię wysłuchać i pod opieką którego czujesz się pewnie.

Długo nie zapomnę podopiecznej, która przyszła do mnie po 5 latach walki z zespołem jelita drażliwego wykończona i zrezygnowana. Jej obwód brzucha rósł w ciągu dnia o 30 centymetrów, dlatego od lat nosiła wyłącznie ubrania ciążowe. Komfort jej życia był szalenie niski. Tymczasem po wywiadzie okazało się, że diagnostyka w zasadzie nie miała miejsca, bo lekarz uznał, że to wina stresu. Odesłałam podopieczną do poleconego gastrologa, który po serii badań stwierdził obecność glisty ludzkiej w przewodzie pokarmowym. Leczenie nie trwało długo, a życie Pani Kasi odmieniło się diametralnie. Niewiele było trzeba… Nie bójcie się szukać!

Przyczyny zespołu jelita drażliwego

Niestety, mimo postępów w badaniach wciąż nie wiemy, co dokładnie jest przyczyną zespołu jelita drażliwego. Prawdopodobnie IBS rozwija się w wyniku wystąpienia kilku, niezależnych czynników. Jednak zazwyczaj osoba chora jest w stanie wskazać przełomowy moment w swoim życiu, od którego wystąpiły objawy lub mocno się nasiliły. Przyjrzyjmy się dokładniej, jakie sytuacje mogą sprzyjać rozwojowi IBS.

Silny stres

Moi podopieczni bardzo często wskazują, że objawy wystąpiły po raz pierwszy w czasie lub po okresie silnego stresu związanego z życiem osobistym lub zawodowym. Prawdopodobnie związane jest z zaburzeniami regulacji układu nerwowego, które prowadzą do nieprawidłowego wydzielania serotoniny – ważnego neuroprzekaźnika. Niewiele osób zdaje sobie sprawę, że 95% serotoniny znajduje się właśnie w przewodzie pokarmowym. Zatem w IBS stres wywołuje lub nasila objawy, ale też obserwujemy zależność odwrotną. To IBS wywołuje niepokój i na zasadzie błędnego koła nasila dolegliwości. Badania kliniczne pokazuję, że od 50-80% osób z zespołem jelita drażliwego zauważa zależność między stresem a nasileniem objawów zespołu jelita drażliwego.

Infekcja przewodu pokarmowego

Bardzo częstym czynnikiem prowokującym wystąpienie objawów IBS jest infekcja przewodu pokarmowego np. w wyniku zakażania bakteryjnego, wirusowego czy pasożytniczego. W jej wyniku bardzo często dochodzi do zniszczenia śluzówki przewodu pokarmowego, zaburzeń w pracy jelitowego układu odpornościowego oraz zmian w mikrobiocie jelitowej (potocznie zwanej mikroflorą). To wszystko sprawia, że tzw. poinfekcyjny zespół jelita drażliwego występuje nawet u 8-31% pacjentów, którzy przebyli ostrą infekcję żołądkowo-jelitową.

Zmiany w mikrobiocie

Nasi jelitowi przyjaciele tzw. mikrobiota są bardzo wrażliwi na różne czynniki związane z szybkim tempem życia. Na mikrobiotę wpływa stres, nieprawidłowa dieta, liczne antybiotykoterapie, niektóre leki, infekcje przewodu pokarmowego. Zmiany jakościowe i ilościowe wśród mikroorganizmów zamieszkujących jelita mogą być jedną z przyczyn zespołu jelita drażliwego. W takiej sytuacji mówimy o tzw. dysbiozie.

W IBS skład mikrobioty ulega zmianie – zmniejsza się ilość bakterii z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacterium, a zwiększa Streptococcus, Escherichia coli, Clostridium spp. U chorych na zespół jelita drażliwego często dochodzi także do rozwoju SIBO (zespołu rozrostu bakteryjnego w jelicie cienkim, gdzie fizjologicznie występuje dużo mniejsza ilość bakterii niż w jelicie grubym).

Genetyka

Czynniki genetyczną mogą sprzyjać rozwojowi IBS. Prawdopodobnie ma to związek z występowaniem zmian w genach odpowiedzialnych na regulację wydzielania serotoniny.

Większa wrażliwość trzewna

Osoby cierpiące na zespół jelita drażliwego mają zaburzoną motorykę jelit. Mówiąc „po ludzku” nieprawidłowo kurczą się mięśnie zlokalizowane wokół jelit, co może sprzyjać skłonnościom do biegunek (gdy jelita są bardzo aktywne) lub zaparć (gdy są lenie). Dodatkowo osoby z IBS mają tzw. większą wrażliwość trzewną, co oznacza, że silniej odczuwają ból w przewodzie pokarmowym i intensywniej reagują na bodźce, które u zdrowych ludzi nie są odbierane jako dyskomfort. Nadwrażliwość trzewna prawdopodobnie związana jest z innym przetwarzaniem sygnałów nerwowych na osi jelito-mózg.

Nieprawidłowa dieta

Nieprawidłowa dieta może sprzyjać procesom fermentacyjnym w jelitach (np. gdy dochodzi do nawracających zaparć) i nasilać rozwój nieprawidłowej mikrobioty. Pośrednio, dieta bogata w wysokoprzetworzone produkty jest jedną z przyczyn zespołu jelita drażliwego.

Bardzo często jest tak, ze po dokładnym wywiadzie żywieniowym identyfikuję co najmniej kilka czynników, które wpływają na rozwój IBS. Teraz, gdy wiesz już czym jest zespół jelita drażliwego i znasz jego objawy oraz przyczyny przeczytaj artykuł o najskuteczniejszych metodach leczenia zespołu jelita drażliwego.

Bibliografia:

·         Biljana Radovanovic-Dinic, Snezana Tesic-Rajkovic, Sasa Grgov, Gordana Petrovic, Valentina Zivkovic, Irritable bowel syndrome - from etiopathogenesis to therapy, Biomed Pap Med Fac Univ Palacky Olomouc Czech Repub. 2018 Mar;162(1):1-9. doi: 10.5507/bp.2017.057. Epub 2018 Jan 18.

·         Alessandro Adriani, Davide G Ribaldone , Marco Astegiano , Marilena Durazzo , Giorgio M Saracco, Rinaldo Pellicano, Irritable bowel syndrome: the clinical approach, Panminerva Med. 2018 Dec;60(4):213-222. doi: 10.23736/S0031-0808.18.03541-3. Epub 2018 Sep 24.

·         Lekha Saha, Irritable bowel syndrome: pathogenesis, diagnosis, treatment, and evidence-based medicine, World J Gastroenterol. 2014 Jun 14;20(22):6759-73. doi: 10.3748/wjg.v20.i22.6759.

·         Anna Pietrzak, Barbara Skrzydło-Radomańska, Agata Mulak, Michał Lipiński, Ewa Małecka-Panas, Jarosław Reguła, Grażyna Rydzewska, Rekomendacje diagnostyczno-terapeutyczne w zespole jelita nadwrażliwego, Gastroenterology Rev. 2018l 13(4):167-196.

·         Lacy BE, Mearin F, Chang L, et al. Bowel disorders. Gastroenterology. 2016; 150(6): 1393–1407, doi: 10.1053/j.gastro.2016.02.031.

Barbara Dąbrowska-Górska, dietetyk z kilkunastoletnim doświadczeniem, prowadzi poradnię barbaradabrowska.pl, twórczyni podejścia Pozytywna Dietetyka. Wierzy, że najważniejszą umiejętnością dietetyka jest uważne słuchanie i holistyczne spojrzenie na podopiecznego.