Chemia czy alchemia ziół: LAWENDA

Nazwa „lawenda” pochodzi prawdopodobnie od słowa lavare, które oznacza „kąpać się” (starożytni stosowali lawendę wraz z innymi podobnymi aromatami do ablucji).  W średniowieczu zamiennie stosowano słowa lavendula i livendula. Co ciekawe, ta druga forma jest najprawdopodobniej związana z przymiotnikiem lividus — niebieski, co raczej nie powinno dziwić, jeśli mówimy o lawendzie. 

Starożytne początki: epilepsja, przeziębienie i antidotum

Już starożytni farmakolodzy, jak Dioskurydes i Galen, znali lawendę. Pierwszy z nich (30–90 r. n.e.) polecał ją stosować w formie odwaru na choroby układu oddechowego, a w formie aromatycznego wina i octu leczniczego na epilepsję i przeziębienie.

Neronowi, w przerwie od palenia Rzymu, podawano specjalne antidotum, składające się z kilkudziesięciu składników, w tym z lawendy. Recepturę na nie zdobyto od Mitrydatesa — króla Pontu, który to miał całe życie testować trucizny na więźniach, aby opracować uniwersalną odtrutkę…, ale to historia na inny raz. Poza tym z lawendy Galen wykonywał leki na choroby kobiece.

Sen i lawendowy chleb, czyli średniowieczne remedia

Z XII w. pochodzi opis lawendy, przekazany przez (prawdopodobnie) niepiśmienną przeoryszę — św. Hildegardę z Bingen. Według niej, lawenda jest sucha i gorąca, a najczęściej wykonuje się z niej lecznicze wino, miód lub napar (odwar). Po spożyciu, leki te miały leczyć ból w wątrobie i płucach. Ponadto uważała, że jeżeli człowiek ma wszy, i spożywa duże ilości lawendy, to ten pasożyt zewnętrzny umiera. Jej zapach miał odganiać złe duchy i inne byty nieczyste. Może również dlatego, że od średniowiecza wierni umieszczali zioła z rodziny jasnotowatych, takie jak rozmaryn, tymianek i lawenda w modlitewnikach, aby… nie usnąć podczas długich nabożeństw (prekursor „soli trzeźwiących”).

Lawenda była jednym z najpopularniejszych ziół zbieranych i hodowanych na ziemiach polskich. Tak zapach wsi staropolskiej opisuje Maria Konopnicka w baśni „O krasnoludkach i o sierotce Marysi”: „Duszny, zmieszany zapach mięty, macierzanki, lawendy, rumianku, melisy i innych tysiąca”. Podobną farmakopeę znano w dworach i dworkach. Poza tym, olejek lawendowy dodawano do chleba — chroniło to pieczywo przed przedwczesnym psuciem i czerstwieniem.

Lawenda w dawnej farmacji

W okresie wczesnonowożytnym w farmacji i medycynie wykorzystywano kilka gatunków lawendy. Głównie była to lawenda lekarska (Lavandula officinalis). Równie popularna była lawenda francuska (prawdopodobnie Lavandula stocheas). Zwana ona była jako Nardus italica, Pseudo-Nardus, bękarcia lawenda, Lavendula mas, Lavendula vulgo seu minor seu Spica. Była ona wykorzystywana także przez rękodzielników — artystów, malarzy, kowali i innych.

Aplikowano ją niemal w każdej dolegliwości — chorób serca, oczu, układu pokarmowego, układu nerwowego. Wśród wskazań warto wymienić następujące: letarg, apopleksja, zawroty głowy, paraliż, konwulsje, omdlenia, żółtaczka, halitoza.

Również sławny przyrodnik i lekarz — Karol Linneusz — w swoim najważniejszym dziele dotyczącym surowców leczniczych — De Materia Medica [O materii medycznej] wymienił lawendę wąskolistną i lawendę francuską. Opisał, że leczy choroby głowy, układu oddechowego i nerwów. W związku z tym polecał ją stosować w: zawrotach głowy, paraliżach, hipochondrii, trudności z mówieniem, jąkaniu się, problemach przy porodach, zatruciach.

Lecznicze perfumy i wszy

Lawenda była wykorzystywana wewnętrznie w postaci wody aromatycznej jako środek usypiający i przeciwbólowy (ból głowy i zębów). W postaci naparu była aplikowana na brak apetytu, podrażnienie błon śluzowych żołądka. Była również stosowana zewnętrznie jako środek uspokajający i przeciwskurczowy oraz w postaci kąpieli na choroby układu krwionośnego. W okresie międzywojennym do kąpieli stosowano taką mieszankę aromatów: kłącze tataraku (50 cz.), ziele mięty (50 cz.), ziele rozmarynu (50 cz.), ziele macierzanki piaskowej (50 cz.), koszyczki rumianku (50 cz.), kwiaty lawendy (50 cz.). 

Olejek lawendowy jest podstawowym przetworem roślinnym stosowanym tradycyjnie w leczeniu oparzeń, bólu głowy, ran. Jeszcze w XX w. olejek stosowano jako środek na wszy u dzieci — nasączano nim chłonny papier i przykładano do głowy. Lawenda, obok rozmarynu, tymianku i innych ziół, wchodziła w skład perfum zwanych „Wodą Królowej Węgierskiej”. Wykonywano ją od XIV w. i wykorzystywano jako perfumy i lek na wszystkie dolegliwości!

Patrząc na dawne zapiski, można dojść do wniosku, że aromaterapia niejedno ma imię.

Lawenda współcześnie

Według Europejskiej Agencji Leków (EMA) lawendę można stosować wewnętrznie w postaci naparu (0,8–1,6 g surowca na 150 ml wody), w postaci nalewki (1:5; alkohol 50%) w ilości 60 kropli dziennie, w postaci olejkocukru (1–5 kropli = 20–100 mg), 2 razy dziennie i w postaci kapsułek żelatynowych z olejkiem (80 mg olejku), raz dziennie. Zewnętrznie w postaci roztworu olejku w oliwie (10%) lub jako czysty olejek (2–3 krople).

W polskich aptekach lawenda jest najczęściej sprzedawana w postaci ziół i mieszanek do zaparzania (species), olejku eterycznego (także w formie specjalnych rollerów — ułatwia to miejscową aplikację).

Surowiec (kwiat lawendy = Lavandulae flos) zawiera terpeny (linalool, octan linalilu, terpine-4-ol, cis-ocymen limonen, cyneol, flawonoidy, kumaryny (umbelifenon) i sterole. W aptece Na83 dopstępna jest także tynktura czyli ziołowy wyciąg do picia na bazie ashwagandhy, lawendy i melisy. 

DARMOWA DOSTAWA

Elementa Mundi Tinct. No 2 Templum 100 ml

ELEMENTA MUNDI

139,00 zł

NATURALNY SKŁAD

chwilowo niedostępny

Tisserand Olejek lawendowy_9 ml

Tisserand

61,36 zł

EKO

Dary Natury Lawenda kwiat BIO x 50 g

Dary Natury

5,76 zł

YOPE Żel pod prysznic Żurawina + Lawenda 400ml

YOPE

19,09 zł

Lawenda na sen

Lawenda lekarska jest tradycyjnie stosowana w leczeniu bezsenności. W 2020 r. grupa badaczy postanowiła sprawdzić efektywność olejku z tej rośliny w leczeniu bezsenności u pacjentów cierpiących na cukrzycę typu II. U badanych osób zaobserwowano znaczące ułatwienie zasypiania i poprawienie jakości snu.

Lawenda na uspokojenie  

EMA podaje, że lawenda jest stosowana na stres i depresję. Jednak do niedawna nie był znany mechanizm działania tego surowca. Według najnowszych badań, główne składniki lawendy mają powinowactwo do receptora NMDA i SERT. Czyli działa podobnie jak leki antypsychotyczne: chlorpromazyna, i przeciwdepresyjne: ketamina, sertralina.

Lawenda na ból

W innych badaniach klinicznych testowano wpływ olejku lawendowego na percepcję bólu przez wcześniaki podczas pobierania krwi. Przed procedurą nasączano olejkiem lawendowym (6 kropli) watę, którą umieszczano w okolicach nosa, 3 minuty przed i 30 s po pobraniu krwi.  W przypadku wcześniaków, u których stosowano aromaterapię, obniżenie percepcji bólu było znaczące.

Źródła:

Dioscorides. De Materia Medica. (Osbaldeston T, Wood R, red.). IBIDIS PRESS; 2000.

Lis-Balchin M. Lavender: The Genus Lavandula. CRC Press; 2002. 

von Bingen H, Throop P. Hildegard von Bingen’s Physica : The Complete English Translation of Her Classic Work on Health and Healing. Healing Arts Press; 1998.

Gołębiowski Ł. Domy i Dwory Przy Tem Opisanie Apteczki, Kuchni, Stołów, Uczt [...] i Różnych Obyczajowych Szczegółów. A. Gałęzowski; 1830. 

Konopnicka M. O Krasnoludkach i o Sierotce Marysi. Michał Arct; 1896. 

López V, Nielsen B, Solas M, Ramírez MJ, Jäger AK. Exploring pharmacological mechanisms of lavender (Lavandula angustifolia) essential oil on central nervous system targets. Frontiers in Pharmacology. 2017;8(280). doi:10.3389/FPHAR.2017.00280/BIBTEX

Nasiri Lari Z, Hajimonfarednejad M, Riasatian M, et al. Efficacy of inhaled Lavandula angustifolia Mill. Essential oil on sleep quality, quality of life and metabolic control in patients with diabetes mellitus type II and insomnia. Journal of Ethnopharmacology. 2020;251:112560. doi:10.1016/J.JEP.2020.112560

Rostafiński J. Zielnik Czarodziejski to Jest Zbiór Przesądów o Roślinach. Akademia Umiejętności; 1893. 

Pomet P, Lémery N, Tournefort JP de. A Complete History of Drugs. J. and J. Bonwicke, S. Birt, W. Parker, C. Hitch, and E. Wicksteed; 1748. 

Linné C von, Schreber JCD. Materia Medica. V. Wolfgangum Waltherum; 1787. 

Grochowalska MK. Magia, alchemia, medycyna — krótka historia aromaterapii. W: Smakosz AK, red. Historia Medycyny i Farmacji: Szkice i Eseje. Pharmacopola; 2022:94-105.

Usta C, Tanyeri-Bayraktar B, Bayraktar S. Pain Control with Lavender Oil in Premature Infants: A Double-Blind Randomized Controlled Study. 2021;27(2):136-141. doi:10.1089/ACM.2020.0327