Czy współcześnie w aptece dostępne są eliksiry?

Od zarania dziejów alchemicy, przyrodnicy, farmaceuci i medycy próbowali zrozumieć i opanować otaczający nas świat. W związku z tym, szukali oni substancji i leków, które umożliwiłyby osiągnięcie nieśmiertelności. Często środki te były nazywane „eliksirami (życia)” (Elixir vitae), jednak wbrew oczywistym skojarzeniom nie było to określenie zarezerwowane dla hochsztaplerskich preparatów czy leczniczych specyfików opisywanych w fantastyce, lecz nazwa jednej z postaci leku. Jak wykonywano te środki? Czy współcześnie w aptece są dostępne „eliksiry”? Na te i inne pytania znajdą Państwo odpowiedź poniżej.

Starożytny eliksir

Źródeł słowa „eliksir” upatruje się w starogreckim słowie xiron, oznaczające „suchy proszek” lub „środek wysuszający”, stosowany na przykład do opatrywania ran. Określenie to było już znane w I w. n.e.  Następnie pojęcie eliksir zostało przejęte przez Arabów (V–VIII w.) — el-iksir, także był przez nich rozumiany jako proszek leczniczy, ale również synonim słowa kimyia, które dało nazwę słowu chemia.

W kolejnych latach specyfiki określane mianem eliksiru zaczęły być stosowane jako mieszaniny wydłużające życie, mieszaniny „wiecznej młodości”, proszki zmieniające metale nieszlachetne w złoto. Poza tym, szybko przedstawiciele farmacji zaczęli produkować swoje własne płynne eliksiry.

Eliksir a zioła szwedzkie i krople żołądkowe

Jednym z najbardziej znanych eliksirów był Elixir Proprietatis autorstwa Paracelsusa (1493–1541; szwajcarski lekarz, alchemik i toksykolog). Specyfik ten składał się z mirry, szafranu oraz aloesu. Lek ten na stałe zapisał się w annałach medycyny. W różnych konfiguracjach występował w farmakopeach, manuałach i lekospisach jeszcze w XX wieku.

Tak zwane „zioła szwedzkie” pochodzą właśnie od składników na eliksir własności [wszystkich ludzi] (poza Polską są one sprzedawane w formie nalewki „Swedish Bitters”). Oryginalna szwedzka nazwa tego preparatu brzmi „Hiärnes Testamente” [Testament Hiärnesa]; według podań miała być ona „darem dla ludzkości” Urbana Hiärnesa — lekarza i alchemika.

Dawkowanie tego specyfiku wynosiło od jednej do trzech drachm (ok. 3,89–11,67 g) raz dziennie na czczo lub 12 h po posiłku. Po spożyciu większej dawki zawsze obserwowano działanie niepożądane — przeczyszczenie (nie powinno to dziwić, aloes zawiera silnie przeczyszczające antrachinony). Możliwe, że Paracelsus oparł swój specyfik na dziełach Rufusa z Efezu — greckiego lekarza żyjącego w I w. n.e. Oznaczałoby to, że jest to jeden z najstarszych leków wciąż stosowanych w farmacji.

Współczesnym odpowiednikiem powyżej omawianych leków są: zioła szwedzkie (w formie ziółek lub płynne), ziołowe tynktury do picia,  krople żołądkowe, toniki na odporność i energię , toniki na ochronę jelit, eliksiry przeciw pasożytom.

DARMOWA DOSTAWA

Elementa Mundi Tinct. No 1 Purificatio 100 ml

ELEMENTA MUNDI

119,00 zł

DARMOWA DOSTAWA

Elementa Mundi Tinct. No 2 Templum 100 ml

ELEMENTA MUNDI

119,00 zł

DARMOWA DOSTAWA

Elementa Mundi Tinct. No 3 Vita Longa 100 ml

ELEMENTA MUNDI

119,00 zł

DARMOWA DOSTAWA

Elementa Mundi Tinct. No 4 Immunis 100 ml

ELEMENTA MUNDI

119,00 zł

Schyłek eliksirów

Na przełomie XVIII i XIX zaczęto ograniczać ilość surowców i leków wykorzystywanych w oficjalnym lecznictwie. Dodatkowo uproszczano nazwy samych środków leczniczych; nadawano im nazwy od głównych składników. Przykładowo Elixir Salutis stał się złożoną nalewką z senesu, Elixir Proprietatis — złożoną nalewką z aloesu, Elixir Stomachicum — złożoną nalewką z goryczki, a Elixir Sacrum — nalewką z rzewienia i aloesu.

Niemniej Farmakopea Polska II (1937), Farmakopea Polska III (1954) i Farmakopea Polska V (1954) wymieniały szereg leków-eliksirów. Najdłużej obecny w nich był eliksir lukrecjowy, zwany również kroplami króla duńskiego (Elixir pectorale regis Daniae).

Aby go wykonać należało 20,0 części ekstraktu lukrecjowego rozpuścić w 60,0 częściach wody. Następnie dodawano do powyższej mieszaniny 3,0 części amoniaku i pozostawiano na dwa dni. Po tym czasie 0,5 części olejku z kopru włoskiego i olejku z biedrzeńca anyżu należało rozpuścić w 16,0 częściach alkoholu i dodać do powyższej mieszaniny. Po 8 dniach całość filtrowano. Lek ten stosowano na infekcję dróg oddechowych i na problemy z głosem (chrypa).

Eliksir współcześnie

Warto na koniec wspomnieć współczesną definicję tej postaci leku. Otóż eliksir to płynna, słodka, aromatyczna postać leku oparta na alkoholu, do stosowania wewnętrznego, w skład której mogą wchodzić nalewki, ekstrakty, olejki eteryczne, czyste substancje aktywne. Jednak najczęściej eliksir ma postać klarownego wodno-alkoholowego roztworu, w którym znajduje się przynajmniej jedna substancja aktywna (w niewielkiej ilości).

Współcześnie opisywana postać leku w Europie kontynentalnej jest właściwie nieznana, a przynajmniej leki, które spełniają definicję eliksiru, nie są tak nazywane. Jednak w Wielkiej Brytanii czy w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, eliksir jest chętnie przepisywany przez lekarzy. Wśród substancji aktywnych aplikowanych w ten sposób można wymienić: paracetamol, prometazynę, digoksynę, fenobarbital, kodeinę, difenhydraminę, bromheksynę.

Nie zawsze jednak w produkcji powyższych preparatów stosuje się alkohol. W przypadku paracetamolu, ze względu na swój metabolizm, jest on umieszczony w eliksirze bezalkoholowym. Podobnie sytuacja wygląda z digoksyną (połączenie alkoholu i paracetamolu skutkuje silnym zatruciem, objawiającym się nudnościami, wymiotami, uszkodzeniem wątroby). Bywa i tak, że jako medium wykorzystuje się glicerynę oraz glikol propylenowy. Do słodzenia zamiast cukru coraz częściej używa się sukrozy i sorbitolu.

Zakończenie

Fenomen eliksirów życia był obserwowany od przełomu XV i XVI w. do pierwszej połowy XX w. Z drugiej strony przepis na alkohol Chartreuse pochodzić ma z XVII-wiecznej formuły na eliksir życia, który to kartuzi mieli odnaleźć w Ogrodzie Luksemburskim w Paryżu. W XVIII w. alkohol ten zaczął być sprzedawany jako „Elixir de Santé”, a w XIX w. zaczęto masowo produkować ten alkohol pod współczesną nazwą.

Będzie nam miło, jeśli polubisz nasz post na Facebooku Na83 | Facebook

Bibliografia

1.      Ahnfelt NO, Fors H. Making Early Modern Medicine: Reproducing Swedish Bitters. Ambix. 2016;63(2):162-183. doi:10.1080/00026980.2016.1212886

2.      Farmakopea Polska II. Towarzystwo przyjaciół Wydziałów i Oddziałów Farmaceutycznych przy Uniwersytetach w Polsce; 1937.

3.      Lloyd JU. Pharmaceutical Preparations. Elixirs, Their History, Formulae, and Methods of Preparation. R. Clarke & company; 1883.

4.      Smakosz AK. Rozdział I: Eliksir życia (Elixir vitae): postać leku, czy alchemiczne panaceum?. W: Smakosz AK, Dąsal M, red. Wpływ alchemii na współczesny świat. Pharmacopola; 2022.

5.      Smakosz AK. Historyczne postacie leku (cz. I) — Elixir (eliksir). Pharmacopola 2021;2/2021:6–10.